اولین چاه نفت ایران صد و دوازده ساله شد آن روز که نفت فوران کرد+اسناد گزارشات حفاری چاه شماره یک

یکشنبه پنجم خرداد ماه ۱۳۹۸اولین چاه نفت ایران صد و دوازده ساله شد

سحرگاه پنجم خرداد سال ۱۲۸۷ خورشیدی، مته حفاری در چاه شماره یک مسجد سلیمان، به نفت رسید. این واقعه به عنوان نخستین فوران نفت در ایران و خاورمیانه که جنبه اقتصادی داشت و استحصال نفت را به صورت تجاری ممکن می ساخت، در تاریخ ثبت شد.

به همین بهانه مطلب زیر با اقتباس از “گزارش هفتگی حفاری چاه شماره یک در مسجد سلیمان در هفته منجر به اکتشاف نفت /به تاریخ/ می ۱۹۰۸” نگاشته شده است. اصل این سند در مخازن مرکز اسناد صنعت نفت نگهداری می شود. با هم می خوانیم:

در سال ۱۲۸۰ خورشیدی (۱۹۰۱ میلادی) و با وساطت «آنتوان کتابچی خان» تبعه گرجی‌الاصل ایرانی، قراردادی بین دربار ایران و شخصی به نام ویلیام ناکس دارسی در تهران امضاء شد. به موجب این قرارداد که به امضای مظفرالدین شاه نیز رسید، اکتشاف و بهره‌برداری از نفت ایران به استثنای پنج استان شمالی، به مدت ۶۰ سال به دارسی واگذار شد. دارسی بلافاصله با مشارکت شرکت انگلیسی نفت برمه، شرکتی را با نام شرکت نفت انگلیس و ایران تاسیس کرد. به موجب این قرارداد، شاه بیست هزار پوند نقد و بیست هزار پوند دیگر به صورت سهم دریافت می‌کرد، همچنین ۱۶ درصد از سود خالص سالانه به او تعلق می‌گرفت، هر چند این شرط اخیر بعدها موجب اختلاف و منازعه شد.

گزارش چاه مسجد سلیمان (۱)

پس از تاسیس شرکت و استقرار امکانات فنی در ایران، مهندسان شرکت در بخش‌های غربی و جنوب غربی ایران شروع به اکتشاف و حفاری کردند. ابتدا در سال ۱۹۰۲ چاه شماره یک را در منطقه چیاسرخ حفر کردند که نتایج حاصل از آن ناامید کننده بود. سال بعد چاه شماره دو حفر شد که به شناسایی یک میدان نفتی منجر گردید، اما گویا مقدار آن، اقتصادی نبود. دارسی در ۱۹۰۳ با نگرانی نوشت: «هر کیسه ظرفیتی دارد و من دارم ته کیسه خود را می‌بینم».

در سال ۱۹۰۵، تقریبا چهار سال پس از کسب امتیاز از شاه در تهران، وصلت بین نفت برمه و دارسی در لندن انجام پذیرفت. توافق آنان «سندیکای امتیاز» را به وجود آورد. عملیات دارسی تابع شرکت نفت برمه شد و خود دارسی مدیر شرکت جدید.

گزارش چاه مسجد سلیمان (۲)

از تاسیس سندیکای امتیاز، کاوش و اکتشاف نفت به جنوب باختری ایران منتقل شد. با نظارت جرج رینولدز، چاه‌های منطقه چیاسرخ بسته شد و کارگاه تعطیل گردید و اکتشاف ابتدا متوجه منطقه ماماتین در نزدیکی رامهرمز و سپس به میدان نفتون در مسجدسلیمان منتقل شد.

کار حفاری و عملیات در مسجدسلیمان بسیار سخت و طاقت‌فرسا بود. رینولدز در توصیف آب و خوراک آنجا گفته بود: «مدفوع گاو و گوسفند روی آب شناور است، هضم موادی که برای تهیه خوراک در اینجا وجود دارد، آنقدر سخت است که برای حفظ سلامتی و بهداشت لازم است که شخص دندان‌های طبیعی بسیار محکم یا دندان‌های مصنوعی داشته باشد».

گزارش چاه مسجد سلیمان (۳)

منطقه حفاری جدید، چراگاه زمستانی ایل بختیاری بود. در ۱۹۰۵ رینولدز با عده‌ای از بختیاری‌ها قرار گذاشت که در برابر دریافت مبلغی هنگفت و سهمی از منافع، حفاظت عملیات امتیاز را عهده‌دار شوند.

مسجدسلیمان، منطقه حفاری، آخرین تیر ترکش تیم رینولدز بود. رینولدز دچار بزرگترین دشواری تدارکاتی بود. نخست، مشکل نبودن جاده بود. باید با قبول انواع خطرها، از جمله باران‌های سیل‌آسا، که نتیجه کوشش‌های شش ماهه را شست و برد، بیابان‌ها را پییماید. سرانجام جاده کشیده شد و تجهیزات به محل حمل گردید و در ژانویه ۱۹۰۸ حفاری در این «آخرین» منطقه آغاز شد.

اما زمان برای سندیکای امتیاز به سرعت سپری می‌شد. شرکت نفت برمه از کندی پیشرفت کار و هزینه زیاد ناخرسند بود. به نظر معاون شرکت، ممکن بود همه کوشش‌ها به هدر برود. تمام این عوامل موجب اختلاف بین دارسی و شرکت نفت برمه شده بود. در آوریل ۱۹۰۸، هیئت مدیره شرکت نفت برمه به دارسی اطلاع داد که پول تمام شده است و اگر خود او نیمی از وجه مورد لزوم را نپردازد، کار متوقف خواهد شد.

گزارش چاه مسجد سلیمان (۴)

برمه وقتی پاسخی از دارسی دریافت نداشت، در ۱۴ مه ۱۹۰۸ به رینولدز اخطار کرد که وقت اجرای طرح پایان یافته یا نزدیک به اتمام است و او باید آماده برگشتن باشد. همچنین به وی دستور داده شد که دو چاه مسجدسلیمان را از ۱۶۰۰ پا بیشتر حفاری نکند: «اگر در آن عمق نفت پیدا نشد، از عملیات دست بکشید. کار را تعطیل و تجهیزات را هرچه می‌توانید به محمره حمل کنید تا از آنجا به برمه برده شود». اما نامه به علت اوضاع آشفته پست، تا چند هفته به رینولدز نرسید.

رینولدز که مردی سرسخت بود، انتظار چنین تاخیری را داشت، زیرا در مدتی که نامه در راه بود، کوشش در حفاری رو به افزایش نهاد و هیجانی ایجاد شد. از یکی از چاه‌ها بوی گاز طبیعی برمی‌خاست. در این ضمن سر مته باز و در حفره چاه گم شد. در گرمایی که در سایه به ۱۱۰ درجه فارنهایت می‌رسید، چندین روز به جستجوی سر مته پرداختند.

گزارش چاه مسجد سلیمان (۵)

حفاری به سنگ خارا رسیده بود و با وجود درخشش شدید آفتاب، بخار گازی که از چاه برمی‌خاست دیده می‌شد. بامداد ۲۶ مه ۱۹۰۸ / ۵ خرداد ۱۲۸۷ کمی بعد از ساعت ۴ صبح آرنولد ویلسون افسر سواره نظام با فریادی از خواب پرید و به محل حفاری شتافت. فورانی از نفت که شاید تا پنجاه پا بالاتر از دکل حفاری می‌رسید، حفارها را از نظر پنهان کرده و امکان داشت گاز همراه با آن کارگران را خفه کند.

سرانجام اکتشافات به نتیجه رسیده بود و تنها دو روز مانده به تاریخ امضای قرارداد امتیاز به دست شاه در هفت سال پیشتر، نفت به دست آمده بود. در آخرین برگ از گزارشات حفاری چاه شماره یک که از دوم تا بیست و ششم مه ۱۹۰۸ را در برمی‌گیرد آمده است: «فوران شدید نفت به ارتفاع ۱۱۷۹ پا»

اسناد گزارشات حفاری چاه شماره یک در مخازن مرکز اسناد صنعت نفت نگهداری می‌شود.